جایگاه والا و شامخ حضرت زهرا(س) به عنوان دخت نبی اکرم(ص) و مادر حسنین(ع) در منابع شیعی و اهل سنت مشخص است و همگان به آن اذعان دارند از همین روی در طول تاریخ اسلام مطالب و منابع متعددی درباره این بانوی بزرگوار تولید شده است که آن را می‌توان میراث علمی حضرت زهرا(س) تلقی کرد که معرفی، بررسی و تشریح این میراث برای علاقه‌مندان اتفاق مهم و ارزنده‌ای است.

حجت‌الاسلام سیدمحمد طباطبایی در سلسله درس‌گفتارهایی که به همت مؤسسه پرسمان برگزار شده به موضوع «میراث علمی حضرت زهرا(س)» پرداخته است که به مناسبت ایام ولادت ایشان، متن جلسه نخست این درس‌گفتار را در ادامه می‌خوانیم؛

ابو نعیم اصفهانی در کتاب «حلیه الاولیا» از پیامبر(ص) روایت کرده است که «فرزندم فاطمه(س) به گونه‌ای است که آدم درستکار و نابکار هر دو او را دوست دارند و مورد محبت همگان است.» روایت دیگری در کتاب «تهذیب الکمال» از پیامبر(ص) نقل می‌کند و در منابع متعدد اهل سنت این حدیث نقل شده‌اند که «محبت فاطمه(س) و اولادش به گونه‌ای خواهد بود که نتیجه‌اش این است که انسان با پیامبر اکرم(س) در روز قیامت هم‌درجه و محشور خواهد بود.» همین حدیث برای شناخت جایگاه و منقبت حضرت زهرا(س) کافی است. 

علامه امینی در کتاب «الغدیر» خود می‌فرماید «این کتاب پاسخ به منکرین نیست بلکه دعوت است به مخاطبان که بیایید توجه کنیم که اتفاقات صدر اسلام چگونه رقم خورده است و به آن به واقع نظر کنیم.» اگر مناقب و منزلت حضرت زهرا(س) را طبق مفاد حدیثی که نقل شد به گونه‌ای صحیح، تبیین کنیم، دوست و دشمن مجذوب آن حضرت می‌شوند. 

شناخت منزلت حضرت زهرا(س) با مطالعه میراث

یکی از راه‌های شناخت منزلت ایشان این است که ببینیم حضرت زهرا(س) چه چیزی برای ما به ارمغان گذاشتند و میراث ایشان برای مسلمانان چه بوده است. علامه امینی کتاب دیگری به نام «سیرتنا و سنتنا» می‌گوید در سفری که ایشان به حلب داشتند یکی از اهل سنت به ایشان می‌گوید که «ما اهل‌بیت(ع) را دوست داریم و شما هم اهل‌بیت(ع) را دوست دارید اما ظاهراً شما در حب اهل‌بیت(ع) مبالغه و غلو می‌کنید.» ایشان مباحثی را در کتاب تبیین می‌کند که اگر منزلت واقعی ائمه اطهار(ع) تبیین شود معلوم می‌شود که ما واقعاً غلو و افراط نکرده‌ایم.

یکی از جنبه‌های شناخت حضرت صدیقه(س) تبیین میراث علمی آن حضرت است. ما در ابتدا باید مفهوم را توضیح دهیم که میراث علمی به چه معنا است و به چه چیزی اطلاق می‌شود؟ مضاف‌الیه میراث علمی حتماً نباید شخص باشد و می‌تواند به یک مفهوم عام نیز باشد؛ مثلاً بگوییم میراث علمی اسلام، مسلمین، شیعیان و... چیست؟ حتی می‌توان به دوره‌های تاریخی یا مناطق جغرافیایی نیز معطوف شد.

تقسیم‌بندی میراث مکتوب حضرت زهرا(س)

سؤال می‌شود با توجه به اینکه حضرت زهرا(س) عمر کوتاهی داشتند چه میراث علمی برای ما بر جای گذاشتند؟ در خصوص میراث علمی حضرت زهرا(س) می‌توان یک تقسیم‌بندی داشت و سه بخش را پیگیری و مطرح کرد؛ قسمت نخست کتاب‌ها و آثار درباره حضرت زهرا(س)، قسمت دوم میراث مکتوب حضرت زهرا(س) و قسمت سوم میراث حدیثی و روایی حضرت زهرا(س) است. 

وقتی می‌گوییم «درباره حضرت زهرا(س)»، می‌توان با رویکردهای مختلفی به آن پرداخت؛ ممکن است فردی درباره حضرت زهرا(س) کتابی نوشته است که رویکرد اخلاقی، تربیتی یا تاریخی داشته است و تاریخچه زندگی حضرت زهرا(س) را شرح داده باشد یا کتابی در حوزه کلامی و اعتقادی باشد که به مظلومیت آن حضرت اشاره شده باشد یا حتی سبک داستانی و ادبی باشد. 

گاهی کتابی درباره حضرت زهرا(س) نوشته می‌شود که به صورت موضوعی است و به موضوع خاص مثلاً ولادت، ازدواج، مهریه، وفات و..‌. حضرت می‌پردازد. گاهی هم در بخشی از یک کتاب به حضرت زهرا(س) پرداخته شده است که می‌توان به آن اشاره کرد. همچنین بخشی از تألیفاتی که درباره حضرت زهرا(س) نگاشته شده است منقبت نگاری است که روایات و احادیثی که در منقبت حضرت زهرا(س) وجود دارد را جمع‌آوری کرده‌اند.

اهمیت منابع کهن

وقتی ما درباره حضرت زهرا(س) صحبت می‌کنیم منابع کهن و قدیمی امتیاز خاصی دارند زیرا منابع متأخر معمولاً معتمد بر منابع متقدم هستند برای همین باید مصادر اولیه تاریخ اسلام را بدانیم و با اولین کتاب‌هایی که درباره حضرت زهرا(س) نوشته شده است آشنا شویم. 

کتاب‌شناسی‌ صورت گرفته است که فقط کتاب‌های درباره حضرت زهرا(س) را معرفی می‌کند؛ چند کتاب وجود دارد که محققین و پژوهشگران آنها را نوشتند که می‌توان به کتاب «فاطمه در آینه کتاب» نوشته انصاری زنجانی، «کتاب‌نامه حضرت زهرا(س)» نوشته ناصرالدین انصاری قمی، «کتاب‌شناسی فاطمه(س)» نوشته علی مأموری، «کتاب‌شناسی حضرت زهرا(س)» نوشته صادق اردستانی و... اشاره کرد. منابع بسیار است مثلاً در کتاب «فاطمه در آینه کتاب»، ۷۳۵ عنوان کتاب را درباره حضرت زهرا(س) معرفی شده است. این کتاب سال ۱۳۷۴ منتشر شده است و نزدیک به ۳۰ سال از انتشار آن می‌گذرد و کتاب‌ها و مقالات بسیاری از آن زمان تاکنون درباره حضرت زهرا(س) منتشر شده است. 

مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی در مورد منابع قدیمی کتابی با عنوان «اهل‌بیت(ع) فی مکتبت العربیه» دارند و کتاب‌هایی که اهل سنت درباره اهل‌بیت(ع) نوشتند را معرفی کرده است و کتاب‌هایی که درباره حضرت زهرا(س) است را نیز معرفی کرده است. باید بدانیم که نوع نوشته‌های قدما، روایی است یعنی هر کدام از کتاب‌های متقدم را مطالعه کنیم نباید توقع داشت که به صورت امروزی فصل‌بندی شده باشند. اخیراً دانشنامه حضرت زهرا(س) نیز از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در شش جلد تدوین شده است که مدخل‌های مختلفی درباره حضرت زهرا(س) دارد. 

آثار منسوب به حضرت زهرا(س)

بخش بعدی آثار منسوب به حضرت زهرا(س) است؛ آثاری به ائمه(ع) منتسب است که این آثار به بعضی از ائمه(ع) بیشتر و به برخی کمتر است؛ مثلاً به امام صادق(ع) بیش از ۲۰ عنوان کتاب منتسب است که مورد بحث است که آیا این انتساب درست است یا خیر. باید تأمل کرد که اگر آثاری به حضرت زهرا(س) منتسب می‌شود آیا این انتساب می‌تواند صحیح باشد یا خیر. در جلسات بعدی درباره مصحف فاطمه، خطبه فدکیه و لوح فاطمه میراث علمی حضرت زهرا(س) است توضیح خواهم داد.